Üstbiliş Nedir? İletişim Teorisinde Düşünmeyi Düşünmek

İnsan zihni, karmaşık bir yapıya sahip. Peki ya bu karmaşık yapının kendini analiz etmesi? İşte tam da bu noktada üstbiliş (metacognition) kavramı devreye giriyor. "Düşünmeyi düşünmek" olarak özetleyebileceğimiz üstbiliş, hem psikolojide hem de iletişim bilimlerinde önemli bir yer tutuyor. Bu makalede, John Flavell tarafından ortaya atılan üstbiliş kavramını derinlemesine inceleyeceğiz, türlerini, önemini ve hayatımızdaki yansımalarını keşfedeceğiz.

Üstbiliş Kavramının Temelleri: John Flavell ve Sonrası

Üstbiliş, bireyin kendi düşünce süreçleri, hisleri ve duyguları hakkındaki farkındalığıdır. Bir kişinin cinsellik hakkındaki düşüncelerini analiz etmesi gibi örneklerle somutlaşan bu kavram, zihinsel süreçlerimizi değerlendirme ve düzenleme yeteneğimizi ifade eder.

John Flavell, üstbilişi "daha üst düzey bir düşünme süreci" olarak tanımlamıştır. Bu süreç; düşünme, akıl yürütme, değerlendirme ve analiz etme becerilerini içerir. Son yıllarda zihinsel hastalıkların anlaşılması ve tedavisinde temel bir basamak olarak ele alınan üstbiliş, özellikle eğitim psikolojisi alanında öğrenmeye yaptığı vurguyla dikkat çekmektedir.

Üstbiliş çok yönlü bir kavramdır ve temelde üç farklı türü bulunur:

1. Üstbilişsel Bilgi (Metacognitive Knowledge)

2. Üstbilişsel Deneyimler (Metacognitive Experiences)

3. Üstbilişsel Kontrol Stratejileri (Metacognitive Control Strategies)

1. Üstbilişsel Bilgi

Bireyin kendi bilişsel süreçleri hakkındaki inançlarını ifade eder. Hem açık (explicit) hem de örtük (implicit) olabilir.

• Açık üstbilişsel bilgi: Bilinçli düzeyde gerçekleşir ve sözel olarak ifade edilebilir. Örneğin, bir öğrencinin hangi çalışma yönteminin kendisine daha iyi geldiğini bilmesi.

• Örtük üstbilişsel bilgi: Daha az belirgin olsa da hafıza, sezgisel yargılar (hızlı sonuçlara ulaşmak için zihinsel kısayollar) ve yargılardaki önyargılar gibi birçok bilişsel süreçte dolaylı olarak çalışır.

Flavell, üstbilişsel bilgiyi daha da detaylandırarak üç farklı alt türe ayırmıştır:

• Kişi Değişkenleri (Person Variables): Bireyin kendisi ve diğerleri hakkında bir öğrenen olarak sahip olduğu bilgi ve inançları içerir. Örneğin, birinin kendisinin sosyal beceriksizliğini, arkadaşının ne kadar sosyal olduğunu fark etmesi.

• Görev Değişkenleri (Task Variables): Bir kişinin belirli bir görev hakkında sahip olduğu tüm bilgileri kapsar. Bu bilgi, görevi yönetmede ve başarısını öngörmede rehberlik eder. Örneğin, bir kişinin araba kullanma becerisi hakkındaki farkındalığı, uzun bir yolculuğa çıkıp çıkmayacağına karar vermesine yardımcı olur.

• Strateji Değişkenleri (Strategy Variables): Üstbilişsel bilginin strateji boyutu, hedefleri ve alt hedefleri belirlemeyi, bu hedeflere ulaşmak için stratejileri ve yöntemleri saptamayı içerir. Örneğin, dermatolog olma hakkında bilgi edinmek ve bu hedefe ulaşmak için yollar bulmak.

2. Üstbilişsel Deneyimler

Bilişsel deneyimlerin yorumlanmasıdır; içsel psikolojik süreçlere bir etiket vermektir. Örneğin, bir kişinin donukluk, sinirlilik ve motivasyon eksikliği hissettiğinde, bu anlık duyguyu "üzüntü" olarak adlandırması üstbilişsel bir deneyimdir.

3. Üstbilişsel Kontrol Stratejileri

Bireylerin bilişsel sistemlerini kontrol etmek için kullandıkları stratejilerdir. Bu stratejiler, düşünce süreçlerini bastırmak veya yoğunlaştırmak için kullanılabilir. Yeniden değerlendirme, cezalandırma, sosyal kontrol, endişelenme ve dikkat dağıtma gibi beş farklı düşünce kontrol stratejisi bulunur. Çocuklar bu konuda genellikle zayıfken, büyüdükçe bilişleri stratejize etmeyi ve yönetmeyi öğrenirler.

Üstbilişsel düzenleme için çeşitli beceriler gereklidir. Bunlar arasında öğrenme stillerini tanıma, görevleri planlama, kararları ve fikirleri değerlendirme, görevlerin başarı oranını tahmin etme, kişisel hataları fark etme ve bu hataları düzeltmek için yöntemler uygulama, ilerlemeyi değerlendirme gibi beceriler yer alır.

Üstbilişin Kategorileri: Michael E. Martinez'in Yaklaşımı

Üstbilişin geniş işleyişini tam olarak anlamak için Michael E. Martinez, üç önemli üstbiliş kategorisi belirlemiştir:

1. Üsthafıza (Metamemory) ve Üstanlama (Metacomprehension)

• Üsthafıza: Kişinin kendi bilgi tabanı ve hafızası hakkındaki farkındalığıdır. Örneğin, matematiksel kavramlar konusunda hafızasının zayıf olduğunu fark etmek üsthafızadır.

• Üstanlama: Kişinin anlama kapasitesi hakkındaki farkındalığı veya fark edilişidir. Bir kişi bir metni okuyup kelimeleri ve cümleleri anladığını sansa da, aslında metnin mesajını kavrayamadığını fark etmeyebilir.

2. Problem Çözme

Yüksek bilişsel yetenekler gerektiren en karmaşık süreçlerden biridir. Günlük hayatta hepimiz sürekli problemler çözeriz: zaman yönetimi, son teslim tarihleriyle başa çıkma, ne giyeceğimize karar verme veya aç karnımızı doyurma gibi. Bu süreçler, ideal bir çözüme ulaşmak için düşüncelerimizi analiz etmeyi ve seçimlerimizi sürekli olarak değerlendirmeyi gerektirdiğinden üstbilişi talep eder.

3. Eleştirel Düşünme

Problem çözmeye benzese de, eleştirel düşünme kararların kalitesini, mantıklı olup olmadığını, doğru sırada yer alıp almadığını vb. değerlendirmeyi içerir.

Üstbiliş Neden Geliştirilmesi Gereken Önemli Bir Beceridir?

Üstbiliş kavramı, özellikle eğitim ve öğrenme alanında temel bir beceridir. İsveç'te yapılan bir araştırmada, üstbilişin okuduğunu anlama becerilerinin gelişimini destekleyen önemli bir bileşen olduğu sonucuna varılmıştır.

Sokrates bile öğrencilerini kendileri ve öğrenciler arasındaki anlama boşluğunu ortaya çıkarmak için üstbiliş becerisini geliştirmeye teşvik etmiştir. Kendine dönük bu içgörünün bilgelik yolu olduğuna inanmıştır. Bu fenomen, nihayetinde dönüşümü ve kişisel gelişimi kolaylaştıran öz-değerlendirmeyi içerdiği için büyük önem taşır.

Çocukluktan İtibaren Üstbilişin Gelişimi

Genellikle küçük çocuklar kendi düşüncelerini analiz edemezler. Yetişkinlere kıyasla bu yetenekleri çok daha azdır. Ancak, zamanla kademeli olarak gelişir. 18 aylık kadar erken yaştaki çocuklar, bir yetişkinin kendilerini taklit edip etmediğini anlayabilir ve taklit etmeye devam edip etmeyeceklerini test edebilirler.

Dört ila beş yaşlarındaki çocuklar, bir kişinin yalan söyleyip söylemediğini veya hata yapıp yapmadığını da anlayabilirler. Bu bize çocukların kendi ve başkalarının bilişlerini tanıma yetenekleri hakkında bir fikir verir. Büyüdükçe, bilişsel verimliliklerini, problem çözme becerilerini vb. geliştirmek için daha iyi stratejiler öğrenir ve edinirler. Ayrıca hedefler belirleyebilir ve onlara ulaşabilir, ilerlemelerini ve uyguladıkları yöntemlerin ve tekniklerin yeterliliğini değerlendirebilirler. Anlama becerileri ve geri bildirimleri de gelişir. Ayrıca bilişleri ve davranışlarının diğer yönleri üzerinde daha fazla öz düzenleme yeteneğine sahip olurlar.

Sosyal Üstbiliş

Üstbiliş konusunda yapılan çalışmaların artmasıyla birlikte, birçok araştırmacı, durumsal normlar ve kültürel beklentiler olmadan üstbilişi incelemenin imkansız olduğunu iddia etmektedir, çünkü bunlar bir bireyi şekillendirebilir. Sosyal psikoloji ve üstbilişin bu kombinasyonuna sosyal üstbiliş denir.

Sosyal üstbiliş, üstbilişin toplumsal çıkarımlarını içerir. Bu, insanların sosyal etkileşimler sırasında kullandıkları bilişsel süreçlerden bahseder. Bilişsel psikolojinin yükselişiyle önem kazanmış ve artık ana akım sosyal psikolojinin bir parçasıdır.

Üstbiliş bir grup ortamında gerçekleştiğinde, birbirlerinin bilgilerini, duygularını, yeteneklerini vb. izlemeyi ve kontrol etmeyi ima eder.

Sosyal Üstbiliş ve Benlik Kavramı

"Ben kim olduğum hakkında ne düşünüyorum?" sorusu, sosyal üstbiliş ile benlik kavramı arasındaki ilişkiyi basitçe açıklar. Üstbiliş ile benlik kavramı arasında ters bir ilişki vardır, çünkü birbirlerini etkilerler.

Varlık teorisi (entity theory) ve artırımsalcılık teorisi (incrementalism theory) gibi bazı teoriler sosyal kavramları açıklamaya çalışmaktadır. Varlık teorisi, bir kişinin benlik özelliklerinin sabit ve durağan olduğunu belirtir. Diğer yandan, artırımsalcılık, bir bireyin özelliklerinin çaba ve deneyim yoluyla değiştirilebileceğine inanır. İnsanların kendileri için ne tür bir tutum sergilerse sergilesinler, üstbilişsel düşünceleri bu inançlarla uyumlu olacaktır.

Sosyal Üstbiliş ve Kültür

Kültür, bir kişinin üstbilişini etkilemede büyük rol oynar. Bazen kültür, insanların dünya hakkında yargılamak için stereotipleri kullanmalarının temel nedeni olur, oysa insanlar insanlar hakkında yargıların genellenmemesi gerektiğini derinlemesine bilirler.

Sosyal Üstbiliş ve İnançlar & Ahlaki Değerler

Bir çalışmada, sosyal çıkarımlardaki farklılıkların insanların ahlaki yargılarda bulunurken etkili olduğu sonucuna varılmıştır. Daha basit bir ifadeyle, insanlar çevrelerinden yaptıkları gözlemleri ahlaki yargılarda bulunurken kullanırlar.

Örneğin, Lara, insanlara lakap takmanın uygun olmadığı bir evde büyüdü. Ancak üniversiteye başladığında, sürekli birbirlerine kötü isimler takan insanlarla çevriliydi. Çevresindeki bu farklılığı gözlemlemesi, kendi ahlaki yargılarını ve bu davranışın kendi ahlaki değerleri ve inançlarıyla uyumlu olup olmayacağını düşünmesine neden olur.

Üstbiliş ve Öğrenme

Üstbiliş kavramı, öncelikli olarak öğrenme ve öğretme bağlamında incelenir. Öğrenme, anlama, değerlendirme, analiz etme, yansıtma gibi sayısız karmaşık bilişsel beceriyi içeren karmaşık bir süreç olduğu için, doğal olarak üstbilişle iç içedir. Üstbilişin varlığı olmadan öğrenme mümkün değildir.

Üstbiliş becerisi, öğrencilerin öğrenmelerini geliştirmek için onlara kazandırılabilir:

• Hedef belirleme, bilgiyi kodlama, öğrenme için doğru becerileri seçme vb. bilişsel hatalarını tespit ederek.

• Öğrencilerin bireysel ihtiyaçlarını anlayarak ve kişiselleştirilmiş rehberlik ve yardım sağlayarak.

• Grup halinde öğrenme, içerik hakkında soru üretme, işlenen konuların özetlerini yazma gibi stratejik öğrenme tekniklerini teşvik ederek.

• Öğrencileri "Bundan ne anlıyorum?", "Bu problemi nasıl çözebilirim?", "Neyle zorlandım?" gibi üstbilişsel sorular sormaya teşvik ederek.

• Öğrenciler tarafından derinlemesine bilgi edinmeyi sağlamak için rehberlik ve iskeleleme sağlayarak.

• Öğrenciler için gerekli olan temel pratik becerilere odaklanarak ve bunlar üzerinde çalışarak.

Üstbiliş, sadece akademik başarı için değil, aynı zamanda günlük yaşamda karşılaştığımız problemleri çözmek, eleştirel düşünmek ve kendimizi daha iyi tanımak için de hayati bir beceridir. Bu "düşünmeyi düşünme" yeteneği, kişisel gelişim ve dönüşümün anahtarlarından biridir.