Çocuklar İçin Etkili Disiplin ?
- Ekrem Başarı
- 18 Kas
- 7 dakikada okunur
Disiplin kelimesi bilgi ve beceri aktarmak, öğretmek anlamına gelir. Ancak genellikle ceza ve kontrolle ilişkilendirilir.
Çocukları disipline etmenin doğru yolları konusunda hala devam eden büyük tartışmalar var. Ebeveynler, çocuklarına sınır koymanın ve öz kontrol kazandırmanın etkili yolları konusunda sıklıkla kararsız kalır.
Etkili disiplinin özellikleri:
Çocuğa duygusal bağı olan bir yetişkin tarafından verilmeli
Tutarlı olmalı ve değişmesi gereken davranışa yakın zamanda uygulanmalı
Çocuk tarafından "adil" olarak algılanmalı
Gelişimsel ve mizaç açısından uygun olmalı
Özgüven artırıcı olmalı ve nihayetinde özdisipline yol açmalı
Atılması Gereken İlk Adım
Kendi ebeveynlik yetkinliğinizi pekiştirin ve ailenize özgü stratejiler geliştirin.
Kendine Güven: Disiplin konusunda başarılı olabileceğinize dair inancınızı güçlendirin
Özgünlük: Kendi değerlerinize, yaşam tarzınıza ve çocuğunuzun mizacına uygun yaklaşımlar belirleyin
Gelişim Düzeyine Uygun Teknikleri Öğrenme
Çocuğunuzun yaşının getirdiği normal davranışları ve sınırları öğrenin.
Yaşa uygun beklentiler belirleyin
Çocuğun mizacına, ebeveyn-çocuk ilişkisine ve kültürel normlara uygun esnek yöntemler kullanın
Kaynaklara Erişme
Güvenilir kitaplar, broşürler ve web siteleri
Gerektiğinde profesyonel destek (pediatrist, psikolog, aile danışmanı)
Etkili Disiplinin Amaçları ve Temelleri
Etkili disiplin, çocuğu yalnızca itaate zorlamak değil, onu hayata hazırlayan bir yapıdır ve öz-disiplinin temelini oluşturur. Disiplin, kabul edilemez davranışlara işaret ederken bile, çocuğun ebeveyn sevgisini ve desteğini her zaman bilmesini sağlar; bu, ebeveyn-çocuk arasındaki güvenin korunmasını gerektirir.
Temel Amaç:
Kabul edilebilir davranışları teşvik etmek ve duygusal olarak olgun yetişkinler yetiştirmektir. Disiplinli bir birey, hazzı erteleyebilir, başkalarını düşünebilir, saldırgan olmadan atılgan olabilir ve gerektiğinde rahatsızlığa tahammül edebilir.
Temel İlke Saygıdır:
Çocuğun ebeveyn otoritesine ve başkalarının haklarına saygı duymasını sağlamaktır. Aşağılama (bağırma, hakaret) gibi sert disiplin, saygı ve güveni zedeler. Etkili disiplin; karşılıklı saygıya dayalı, kararlı, adil, makul ve tutarlı bir uygulamadır.
Temel Hedefler:
Çocuğu tehlikeden korumak.
Öz-disiplin öğrenmesine yardımcı olmak.
Sağlıklı bir vicdan ve iç sorumluluk duygusu geliştirmesini sağlamak.
Değerler aşılamak.
Başlıca Engel: Tutarsızlık, çocukta kafa karışıklığına neden olur. "Beni örnek alma, dediğimi yap" yaklaşımı işe yaramaz. Ebeveynlerin rol model olarak tutarlı olması ve kendi aralarındaki görüş ayrılıklarını çözmesi kritik öneme sahiptir.
Not: Uzmanlar ve danışmanlar, ailelere akademik kanıtlarla desteklenen objektif bilgiler sunmalı ve kişisel görüşlerini dayatmamalıdır.
Yaşa Göre Disiplin Yaklaşımları
Disiplinin temel amacı, çocukların kuralları içselleştirmesine ve uygun davranış kalıpları edinmesine yardımcı olmaktır. Etkili disiplin, utanç veya güven kaybı yaratmak yerine, ebeveyn ve çocuk arasındaki güveni artırmalıdır.
Yaşa Özel Özet Yöntemler
Bebekler (0–12 Ay):
İhtiyaç: Güvenlik ve öngörülebilirlik sağlayan bir rutin (beslenme, uyku) ve aşırı uyarılmadan korunma.
Disiplin: Mola, dayak veya sonuçlar uygulanmaz. Engellenmeye bir miktar tolerans geliştirmesine izin verilir.
Erken Yürümeye Başlayanlar (1–2 Yaş):
İhtiyaç: Çevre üzerindeki kontrolü deneme. Ebeveyn toleransı önemlidir.
Disiplin: Güvenliği sağlama, saldırganlığı sınırlama. Nesneyi/çocuğu uzaklaştırarak ve "Hayır – sıcak" gibi kısa sözel açıklama ile hemen yönlendirme en iyisidir. Terk edilme korkusu yüksektir, Mola (Time-Out) kullanılmamalıdır.
Geç Yürümeye Başlayanlar (2–3 Yaş):
İhtiyaç: Bağımsızlık mücadelesi, öfke nöbetleri (çoğu zaman öfke değil, hayal kırıklığı ifadesidir).
Disiplin: Sınırları ve rutinleri sürdürme. Öfke nöbetinde ortamdan uzaklaştırma, sakinleşince kısa sözel açıklama ve yeniden yönlendirme. Sadece sözel yasaklarla davranış kontrolü beklenemez.
Okul Öncesi (3–5 Yaş):
İhtiyaç: Gerçekliği ve sınırları kabul etme, onay alma. Rol model gereksinimi yüksektir.
Disiplin: Mola (Time-Out), mantıksal sonuçlar (örn: duvara çizerse temizlemeye yardım etme). Onay ve övgü en güçlü motive edicilerdir. Uzun dersler işe yaramaz.
Okul Çağı (6–12 Yaş):
İhtiyaç: Bağımsızlık artışı, ebeveyn otoritesi dışında otorite tanıma.
Disiplin: Süpervizyonu sürdürme, iyi rol model olma. Ayrıcalıkların geri çekilmesi/gecikmesi, mantıksal sonuçlar (örn: oyuncağı kırarsa yenisi alınmaz) ve Mola kullanılabilir. Övgü cömertçe kullanılmalıdır.
Ergenler (13–18 Yaş):
İhtiyaç: Akran grubuna uyum, aile kurallarına meydan okuma.
Disiplin: Mevcut kalma, eleştirmeden kural koyma, küçümseme ve vaaz vermekten kaçınma. Anlaşma (Contracting) faydalıdır. Dayak uygun değildir. Temel kurallara uyulduğundan emin olunmalı ve mantıksal sonuçlar çatışmasız bir şekilde uygulanmalıdır (örn: tabak kırarsa tamir masrafına yardım etme).
Kuralları Belirleme ve Sonuçları Uygulama
Kurallar, çocukların işbirliği içinde yaşamayı öğrenmeleri, doğruyu yanlışı ayırt etmeleri ve güvende olmaları için gereklidir. Makul sınırlar olmadan büyüyen çocuklar, sosyal uyumda zorluk yaşar.
Etkili Kural Koyma İpuçları:
Olumlu Davranışı Güçlendirin: Olumlu davranışları övün ve "iyi yakaladığınız" anları pekiştirin.
Tutarlılık ve Mantık: Kuralları tutarlı uygulayın. Sonuçları makul ve gerçekçi belirleyin (örn. bir ay eve kapatma gerçekçi değildir).
Önceliklendirme: En yüksek öncelik güvenliktir, ardından insanlara ve eşyalara zarar veren davranışlar gelir. Başlangıçta 2-3 kurala odaklanın.
Yaşa Uygunluk: Yaşa uygun davranışları kabul edin (örn. küçük çocuğun su dökmesi kasıtlı meydan okuma değildir).
Mizaç: Çocuğun mizacını ve bireyselliğini dikkate alın.
Sonuçları Uygulama İpuçları:
Hemen Uygulayın: Sonuçları mümkün olduğunca çabuk uygulayın.
Kısa Tutun: Mola (Time-Out), yaş başına 1 dakika, maksimum 5 dakika olmalıdır.
Sakin ve Kararlı Olun: Bağırmadan, ne dediğinizi kast edin. Sözlü taciz, fiziksel ceza kadar zararlıdır.
Sevgiyle Bitirin: Çocuğun, düzeltmenin kişiliğine değil, davranışına yönelik olduğunu bilmesini sağlayın. Onurunu kırmayın, bağışlayıcılığı modelleyin.
Disiplin Biçimleri
Bilimsel literatürde üç disiplin biçimi öne çıkar: Mola (Time-Out), Anlık Olmayan Tartışmalar ve Disiplin Amaçlı Dayak.
1. Mola (Time-Out)
2 yaşından ilkokul yıllarına kadar olan çocuklar için çok etkilidir. Amacı, çocuğun uygunsuz davranışa yönelik aldığı dikkati kesmektir.
Time-out, etkili olabilmesi için sakin, tutarlı ve duygusallıktan uzak bir şekilde uygulanmalıdır.
1. Hazırlık Aşaması (Davranıştan Önce)
Doğru Yeri Seçin: Time-out'un uygulanacağı yeri önceden belirleyin. Bu yer, sıkıcı ve güvenli olmalıdır. Oyuncak, televizyon veya başka bir eğlence unsuru içermemelidir (örneğin, bir sandalye veya bir odanın köşesi).
Çocuğa Tanıtın: Time-out yöntemini çocuğunuzla önceden, sakin bir zamanda konuşun. Ona, belirli kuralları ihlal ettiğinde buraya bir süre oturması gerekeceğini basitçe açıklayın.
2. Time-out'a Götürme (Davranış Anı)
Davranışı Belirleyin: Çocuğun time-out'u hak eden istenmeyen bir davranışı (vurma, ısırma, bağırma vb.) olduğunda hemen tepki verin.
Kısa ve Basit Açıklama Yapın: Açıklamanız tek cümlelik ve duygusallıktan uzak olmalıdır. Davranışı time-out ile ilişkilendirin.
Örnek: "Vurdun. Bu yüzden time-out'a gidiyorsun." ya da "Hayır, bağırmak yok. Time-out."
Hemen Uygulayın: Tartışmaya girmeden veya vaaz vermeden, çocuğu hemen time-out yerine götürün.
Direnmeyi Yönetin: Çocuk direniş gösterirse (ağlama, çığlık atma, time-out yerinden kalkma), onu sakin bir şekilde ve fiziksel temas en aza indirilerek time-out yerine geri koyun.
Bu sırada herhangi bir açıklama yapmayın veya göz teması kurmayın; sadece eyleminizi sürdürün.
3. Time-out Sırasında
Süreyi Başlatın: Çocuğun time-out yerinde sakinleştiği an süreyi başlatın.
Süre Kuralı: Çocuğun yaşı başına 1 dakika (örneğin 3 yaşındaki bir çocuk için 3 dakika) tutulmalı, ancak bu süre en fazla 5 dakika olmalıdır.
Göz Ardı Edin: Çocuk time-out'tayken tamamen görmezden gelin. Onu izlemeyin, onunla konuşmayın ve tepki vermeyin.
Tutarlı Olun: Eğer çocuk time-out sırasında ağlamaya, bağırmaya veya ayağa kalkmaya devam ederse, süreyi baştan başlatın veya sadece sakinleşene kadar bekleyin. Süre, sakin durduğu andan itibaren işlemelidir.
4. Time-out'un Sonu
Sürenin Bitmesi: Ebeveyn olarak süreyi siz tutun ve bittiğinde hemen çocuğun yanına gidin.
Tazelenmiş Başlangıç: Time-out bittiğinde, kesinlikle istenmeyen davranışı veya time-out süresince olanları tartışmayın ve ders vermeyin.
Hemen İlerleyin: Çocuğa yeni ve olumlu bir aktivite teklif edin ve normal aktivitelere geri dönün.
Örnek: "Time-out bitti. Gel, şimdi bloklarla oynayalım."
Önemli Notlar
Kural | Açıklama |
Duygusallıktan Kaçınma | Uygulama sırasında kızgınlık, hayal kırıklığı veya hayal kırıklığı göstermeyin. Ses tonunuz sakin ve nötr olmalıdır. |
Tutarlılık | Kural ihlal edildiğinde time-out her seferinde uygulanmalıdır. Tutarsızlık, yöntemin etkisini azaltır. |
Özsaygıyı Korumak | Çocuğa utanç veya suçluluk hissi vermeyin. Amaç onu cezalandırmak değil, davranışını düzeltmektir. |
Öğretmek Değil, Ayırmak | Time-out sırasında açıklama yapmak veya ahlak dersi vermek yerine, yalnızca ilgisini keserek davranışı pekiştirmeyi durdurun. |
Bu adımları tutarlı bir şekilde uygulamak, time-out yönteminin etkinliğini zamanla artıracaktır.
2. Anlık Olmayan Tartışmalar (Reasoning)
Olumlu davranışı öğretmeyi amaçlar. İstenmeyen davranışları cezalandırmaktan çok önlemek daha etkilidir. Çocuğa istenen davranışın önceden öğretilmesi için olay anının dışında, sakin zamanda konuşmayı içerir.
Disiplin, istenmeyen davranışları değiştirmek kadar olumlu davranışları öğretmeyi de içerir. Yani, çocukların ne yapmamaları gerektiğini bilmeleri kadar ne yapmaları gerektiğini de bilmeleri gerekir.
Genel olarak, istenmeyen davranışları cezalandırmaktan ziyade öngörmek ve önlemek daha etkilidir.
"Anın dışına çıkmak" ifadesi, zor davranışlarla anın sıcaklığında değil, daha ziyade önceden veya gerçek yanlış davranıştan uzakta başa çıkmayı ifade eder. Anlık olmayan bir tartışma, ebeveynlere çocuğa istenen davranışı önceden öğretme fırsatı vererek istenmeyen davranışları önlemeye yardımcı olabilir.
Bu teknik, üç ila dört yaşından küçük çocuklarda kullanılmaya uygun değildir.
3. Disiplin Amaçlı Sözel ve Fiziksel Şiddet
Mevcut araştırmalar, dayak ve diğer fiziksel cezaların olumsuz sonuçlarla ilişkili olduğunu desteklemektedir. Kanada Pediatri Kurumu, doktorların dayak dahil tüm fiziksel cezalandırma biçimlerinden kesinlikle kaçınılmasını tavsiye etmesini önermektedir.
Ebeveynler, kontrolü kaybetme noktasına gelmeden önce kendilerine mola vermeyi hatırlatmalıdır.
Alternatif Disiplin Yöntemleri
1. Pozitif Pekiştirme (Positive Reinforcement)
Bu, istenmeyen davranışları cezalandırmak yerine, istenilen davranışları ödüllendirerek teşvik etme yöntemidir.
Nasıl Uygulanır: Çocuğunuzun sakin oyun oynaması, nazik konuşması veya kurallara uyması gibi istediğiniz bir davranışı gördüğünüzde hemen fark edin.
Örnek:
"Kardeşinle oyuncakları ne kadar güzel paylaştığını görüyorum. Bu beni çok mutlu etti!" (Sözel övgü) ya da küçük bir ödül (çıkartma, ekstra bir masal okuma).
Amacı: Çocuğun, olumlu davranışların kendisine ilgi ve olumlu sonuçlar getirdiğini öğrenmesini sağlamaktır.
2. Doğal Sonuçlar (Natural Consequences)
Çocuğun davranışının doğal olarak ortaya çıkan sonuçları deneyimlemesine izin vermektir. Ebeveynin müdahalesine gerek yoktur.
Nasıl Uygulanır: Çocuğun güvenliğini tehlikeye atmayan durumlarda, davranışının doğrudan sonucunu görmesine izin verilir.
Örnek:
Davranış: Ceketini giymeyi reddetmek.
Doğal Sonuç: Dışarıda üşümek.
Amacı: Çocuk, kendi seçimlerinin doğal sonuçlarını yaşayarak öğrenir ve bu sonuçlar genellikle çok daha akılda kalıcıdır.
3. Mantıksal Sonuçlar (Logical Consequences)
Ebeveynin, davranışla mantıksal olarak ilişkili bir sonuç belirlemesidir.
Nasıl Uygulanır: Sonucun, davranışı düzeltecek veya durumu telafi edecek şekilde seçilmesi gerekir.
Örnek:
Davranış: Oyuncaklarını dağıtıp toplamazsa.
Mantıksal Sonuç: Ertesi gün dağıttığı oyuncaklarla oynayamaz.
Davranış: Duvarı boyamak.
Mantıksal Sonuç: Duvarı temizlemeye yardım etmek.
Amacı: Çocuğa, sorunun sorumluluğunu almayı ve telafi etmeyi öğretmektir.
4. Alternatif Davranışları Öğretme (Teaching Replacement Behaviors)
Özellikle 2-5 yaş grubunda, çocuklar henüz duygularını ifade etmeyi veya başa çıkmayı tam olarak bilmezler. Bu, istenmeyen davranışın yerine kabul edilebilir bir eylem koymayı içerir.
Nasıl Uygulanır: Çocuk öfkeyle vurduğunda, "Vurmak yok. Eğer kızgınsan, bu topu sıkabilirsin," gibi somut bir öneri sunulur.
Amacı: Çocuğa, öfke gibi güçlü duygularla başa çıkmak için uygun ve güvenli yöntemler sunmaktır.
5. Dikkati Başka Yöne Çekme (Distraction/Redirection)
Özellikle küçük çocuklarda (2 yaş altı), olumsuz bir davranış başlamadan önce veya hemen başladığında, ilgiyi hızla başka bir şeye çevirmektir.
Nasıl Uygulanır: Çocuk yaramazlık yapmaya başladığında, hemen ilgisini çekecek yeni bir oyuncak veya aktiviteye yönlendirmek.
Amacı: Davranışın büyümesini engellemek ve çatışmayı önlemektir.
Hangi Yöntemi Seçmeli?
Etkili bir disiplin yaklaşımı genellikle bu yöntemlerin bir karışımını içerir:
Pozitif Pekiştirme ile iyi davranışları artırın.
Küçük krizler için Time-out veya Dikkati Başka Yöne Çekme kullanın.
Davranışın ciddiyetine göre Doğal/Mantıksal Sonuçlar veya Akıl Yürütme ile uzun vadeli dersler verin.
Hangi yöntemi çocuğunuzun mizacına ve yaşına en uygun olduğunu bulmak için denemek isteyebilirsiniz.
Özet
Disiplin, cezalandırmak değil, davranışı değiştirmek ile ilgilidir. Amacı, öz-disiplini geliştirmek ve duygusal açıdan olgun yetişkinler yetiştirmektir. Ebeveynler ihtiyaç duydukları noktada aktif rehberlik bulmalı, kültürel farklılıkları gözetmeli ve fiziksel cezadan kaçınılması konusunda kesinlikle tavsiyemizi zihinlerinde tutmalıdır.
Tutarlılık, iyi rol model olma ve boş tehditlerden kaçınma esastır. Etkili disiplin, öznel görüşlere değil, akademik verilere dayanmalıdır.
Ekrem BAŞARI
Yorumlar